HISTORIE(2)

WAT HET STADHUISPLAN KAN DWARSBOMEN

Afbeelding boven: tekening van het Gennepse stadhuis door Andries Thijssen

We kunnen voor zeker aannemen dat de bouw van het stadhuis in 1612 startte. Een bericht uit 1617 wijst erop dat in het begin van dat jaar de bouw nog niet helemaal voltooid is. Waarom is zo’n betrekkelijk eenvoudig bouwproject na vijf volle jaren nog niet klaar?   Allereerst moesten de voornaamste bouwmaterialen van buiten Gennep komen: de verschillende steensoorten, gebluste kalk, smidskolen, hout, leien. Daarenboven was de bouwkas vaak leeg en moest het gemeentebestuur voor allerlei zaken in Kleef toestemming en vergunningen gaan vragen. En ambtelijke molens draaiden ook toen al langzaam.   Een grote bezwarende factor waren de tijdsomstandigheden. Het Kleefse hertogdom tussen Rijn en Maas was strijdtoneel in de gevechten tussen Spanjaarden en Hollanders in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Juist rond de bouwjaren wisselden steden en dorpen regelmatig van bezetter: Kleef, Goch, Emmerich, Rees, Gennep(erhuis), enz. Dat betekende buitensporig hoge uitgaven voor inkwartiering van manschappen en paarden (voedsel, kleding, haver, hooi, stro).
Voor Gennep hebben we berichten uit het najaar van 1614 (!), wanneer op bevel van prins Maurits Hollandse troepen slot en stad bezetten. Of soldaten onvoorzichtig waren met vuur? Gennep beleeft opnieuw een rampzalige brand. Begonnen op 20 september 1614 in de Molenstraat wordt een aanzienlijk deel van oostelijk Gennep in de as gelegd. Door deze catastrofe kan de bouw een tijdlang stil gelegen hebben.  Een zeer vertragende factor was de onzekere aanvoer van materialen. Door de oorlogsomstandigheden lagen transporten dikwijls stil. Aankomst in Gennep per schip was nooit te voorspellen omdat er langs de Maas schermutselingen waren tussen de legers, en de Maas geblokkeerd werd. Mergel- en zandstenen die uit België moesten komen, kalk en kolen waren soms weken verlaat. Vracht per kar liep het risico onderweg door rondzwervende bendes gedeserteerde soldaten overvallen te worden.

We zeiden het al dat het gemeentebestuur ook afhankelijk was van het ‘hoge bestuur’ in Kleef. Burgemeester Gerrit van Sambeeck en stadrentmeester Wilick versleten schoenen aan hun tochten naar de hertogstad. Het kleefsch walt was leverancier van het hout voor de bouw. De Gennepse magistraat liep dus naar Kleef en vroeg daar een onderhoud aan met de desbetreffende hoge ambtenaar. Soms betekende dat een, twee dagen wachten. In een voorname Kleefse herberg vond de vergadering plaats onder een goed diner, waarbij bier en wijn rijkelijk vloeiden. Het volgende contact was met de houtvester in een herberg bij het bos. Na de nodige consumpties merkte de Förster  de bomen. Boswerkers hakten ze om en na diverse traktaties kwamen de stammen aan de bosrand te liggen. Vandaar werden ze door een Gennepse voerman opgehaald en met de mallejan naar Gennep vervoerd. Met wat geluk was het hout twee weken na de ‘bestelling’ in Gennep en konden de holtsniders de boomstammen  tot balken zagen.

Het waren dus zware tijden waarin de bouw werd uitgevoerd. En er waren nog meer hindernissen tijdens de bouwperiode…

Wiel van Dinter

TRAAG BOUWTEMPO

Foto boven: Aan het begin van de 17e eeuw werd Gennep onder meer geteisterd door de pest

Vijf volle jaren voor het bouwen van een klein stadhuis vergeleken met het veel grotere van Venlo, dat door dezelfde bouwmeester in vier jaar klaar kwam (1597-1601). Maar voor Gennep waren de tijdsomstandigheden somberder. De oorlog tussen Spanje en de Republiek op het Kleefse grondgebied drukte zijn stempel op het leven van alle dag. Voor de Brandenburger keurvorst in Berlijn was de toestand in dat honderden kilometers verwijderde buitengewest geen primaire zorg. Als de belastinginkomsten maar binnenkwamen.

Vertragend werkte ook het constant gebrek aan financiën. De stadsrentmeester was niet te benijden. Onvoorzien trokken er nu eens Spaanse dan weer Hollandse legereenheden de stadspoort binnen. Zij eisten voor korte of lange tijd onderdak en foerage. Zij stelden onmogelijke eisen aan levering van voedsel en kleding. De gemeentekas diende daarvoor honderden rijksthaler op te hoesten. En een thaler kon je maar één keer uitgeven. Het stadsbestuur leende in uiterste nood geld bij gegoede burgers of elders. De bouw werd er de dupe van.

Een andere vertragende factor was het gegeven dat de vaklieden die aan de bouw werkten, uit de wijde omtrek naar Gennep kwamen. Zij hadden in Gennep een kostadres gevonden en bleven dus bij de bouw. Maar waren er troepen in de stad ingekwartierd dan was hun logies door soldaten ingenomen en gingen ze huiswaarts. Waren er signalen dat de streek onveilig gemaakt werd door groepjes rovende deserteurs, dan waagden zij hun leven niet. Weer geen bouwactiviteit.

Tijdverlies kon ook optreden door…ziekte. West-Europa wordt in de 16^de en 17^de eeuw tientallen jaren geteisterd door de pest. Het openbare leven was dan maanden ontwricht. Aan de bouwplaats van het stadhuis heerste grote stilte. Besmettingsgevaar verlamde iedere activiteit. De pestbacil was nog niet ontdekt, een bestrijdingsmiddel niet voorhanden. Paniek alom. Iedereen wachtte totdat hij of zij misschien aan de beurt was. Een kerkdocument meldt dat ook de oud-pastoor van Gennep in 1598 aan ‘de zwarte dood’ bezwijkt.

Welk van het tot nu toe omschreven onheil Gennep bij de bouw van het stadhuis trof?  We weten het niet zeker. Feit is wel dat vijftien jaar na de grote brand de bouw pas van start gaat.  De mensen hebben leren leven met onzekere vooruitzichten. De gemeenteraad had vol verwachting de tekening van Mr. Willem van Bommel bekeken. Een prachtig eigentijds gebouw. Iedereen enthousiast. Alleen de stadsrentmeester Wilick kijkt er met enige scepsis naar. Hij ziet de jaarlijks terugkerende kosten voor onderhoud aan dit voor Gennep grote bouwwerk al voor zich. Maar als zo vaak in dit leven: wie dan leeft die dan zorgt.

Wiel van Dinter.

NAAR DE BOUW VAN HET GENNEPS STADHUIS TOE

Foto boven: Bouwmeester Willem van Bommel had voorheen de leiding gehad over de verbouwing van het raadhuis van Bergh

In het voorafgaande hebben we vermeld dat in het oud archief van de gemeente Gennep slechts in één stuk notities staan die op de bouw van het nieuwe stadhuis wijzen, nl. een jaarrekening uit 1612. De volgende jaaroverzichten tot 1625 ontbreken. Verdere feiten omtrent de bouw moeten dus toevallig opduiken in andere bronnen.
De jaarrekening (een overzicht van alle inkomsten en uitgaven door de gemeente in een kalenderjaar gedaan)  moest elk jaar ter goedkeuring naar het ‘hoge bestuur’ in Kleef gestuurd worden. Een kopie ervan bleef in het Genneps archief bewaard. De ontbrekende jaarrekeningen zijn hoogstwaarschijnlijk bij een plundering door Franse troepen in 1702 verloren gegaan. De plunderaars braken boven in het stadhuis de archiefkisten open en smeten de voor hen oninteressante inhoud door het raam naar beneden. Daar bleven de gemeentestukken, (ver)koopakten, testamenten, gerechtsdocumenten enz. dagenlang in weer en wind op de Markt liggen. Ook ruilden de Fransen losse papieren als ‘scheurpapier’ in bij winkeliers voor drank en tabak. De winkeliers gebruikten het papier om er puntzakken van te draaien!
De stadsrekening van 1612, die nog uit het archief tevoorschijn kwam, was in zeer slechte staat. Er zitten gaten in het papier, stukken waren vergaan of donker geworden door het vocht. Wekenlang duurde het om het document woord voor woord te ontcijferen. Maar dat monnikenwerk werd langzamerhand beloond. Een lange lijst van uitgavenposten had betrekking op de bouw van het raethuys. Aan de aard van de uitgaven was te zien dat het om de start van de bouw ging. Dit document was tot nu toe onopgemerkt gebleven. Of als onleesbaar aan de kant gelegd.
Dit document uit 1612 onthult ons ook de naam van de bouwmeester. Het bouwproject staat onder leiding van Willem van Bommel uit Emmerich. In deze stad aan de Rijn wordt hij omstreeks 1560 geboren. Hij is er bekend als ‘stadstimmerman’ en creatief ontwerper. Hij geeft leiding aan de verbouw en uitbreiding van het oude raadhuis van Bergh (’s-Heerenberg). Hij herbouwt het Kasteel Keppel. Zijn grootste project is de bouw van een stadhuis in Venlo. Zijn stijl vinden we terug in het nieuwe raadhuis van Gennep.
Mr. Willem heeft in 1612 de leiding gehad bij het begin van het bouwproject. Op zijn aanwijzingen werd de bouw uitgezet. Ongetwijfeld zal het gemeentebestuur bij de metingen op ’t Zand aanwezig geweest zijn. Daarna is men in de herberg ’t Witte Peert aan de Markt een dronk gaan uitbrengen op ‘de goede afloop’. Maar die afloop zal, onbedoeld, minstens zes volle jaren in beslag nemen.

Wiel van Dinter